Học trò hành xử vô lễ, Khổng Tử đã xử trí ra sao?

Cuộc đời ông gắn liền với nhiều giai thoại. Mỗi câu chuyện về ông được hậu thế nhắc lại đều hàm chứa những bài học đạo lý sâu sa.

Từ năm 34 tuổi, Khổng Tử đã cùng các học sinh đi khắp nơi du thuyết, quảng bá tư tưởng. Ông đã qua đế kinh Lạc Dương của nhà Chu nghiên cứu lễ nhạc, rồi rong ruổi qua khắp các nước chư hầu, từ Vệ, Khuông, Trần đến Tống, Thái, Sở… để tậu 1 ông vua chịu thực hiện đạo trị quốc của mình.

Ở thời của Khổng Tử, Trung Hoa tao loạn, liệt quốc phân tranh, quần chúng. # xiêu dạt, lầm than. Đi du ngoạn khắp dương thế, nhiều lúc thầy trò Khổng Tử cũng lâm vào cảnh bí bách, cùng cực, đói cơm, khát nước.

Khổng Tử đi du thuyết các nước chư hầu.

Một lần, Khổng Tử cùng học sinh đi đến biên thuỳ giữa nước Trần và nước Thái thì lương thực vừa cạn hết. Mấy thầy trò còn phải ăn cháo loãng. Những ngày sau, ngay cả cháo cũng không còn, phải ăn rau dại cầm hơi. Khổng Tử ngày 1 gầy đi. Tử Lộ và Nhan Hồi, hai học sinh yêu của Khổng Tử thì trong lòng như lửa đốt.

Một hôm, Nhan Hồi đang ôm bụng đói mà rẽ tuyến phố, băng lối, vượt đồng không mông quạnh tậu thức ăn thì may thay thấy được 1 mái nhà tranh. Ông lão chủ nhà nghe chuyện mấy thầy trò buồn bã làm vậy, mới vội vàng vào nhà xúc gạo đưa cho Nhan Hồi.

Về nhà, thấy Khổng Tử đang ngủ, Nhan Hồi chẳng dám kinh động thầy, lặng thầm xuống bếp đội ngũ lửa, nấu cơm. Mùi cơm chín bay khắp nhà. Khổng Tử tỉnh giấc nhìn nhắc quanh nhắc quẩn, bất giác bắt gặp Nhan Hồi đang nhón tay sang cátt nắm cơm trong nồi ăn. Ông thở dài rồi than thở: “Trò yêu của ta lẽ nào lại ăn vụng về thầy, vụng về bạn thế sao? Còn đâu lễ nghĩa, đạo lý? Bao kỳ vọng đặt vào nó thế là đổ sông, đổ biển cả rồi!”.

Rồi Khổng Tử vờ như thường thấy, quay mặt vào tường ngủ tiếp. Một lát sau, Nhan Hồi cung kính bước vào nhà trong, nhẹ nhõm lay thầy dậy: “Thưa Phu tử, cơm đã dọn xong, mời Phu tử xuống sử dụng bữa!”. Khổng Tử ngồi dậy, nhắc với học sinh: “Các trò ạ, ta vừa mơ thấy ba má mình. Chi bằng ta xới 1 bát cơm để dâng tế họ trước là hơn”. Đoạn, Khổng Tử bê bát cơm chuẩn bị mang đi cúng.

Chân dung Nhan Hồi.

Nhưng Nhan Hồi vội vàng ngăn thầy lại rồi thưa: “Thưa Phu tử, nồi cơm này đã không còn sạch sẽ. Lúc nãy, khi nấu cơm, con sơ sểnh để bụi bẩn thỉu rơi vào nồi. Con định xới chỗ cơm bẩn thỉu ấy bỏ đi. Nhưng nghĩ bụng chút gạo này phải nhọc nhằn lắm mới kiếm được, thật quý giá biết bao, bỏ phí thì đúng là tội lớn. Con xới riêng phần cơm bẩn thỉu ấy ra rồi tự mình ăn trước, đã đắc tội với thầy và các sư huynh đệ. Bây giờ, con chỉ xin ăn rau. Còn nồi cơm đã không còn sạch sẽ, quyết chẳng thể mang dâng tế được!”.

Nhan Hồi nhắc lại sự tình, Khổng Tử nghe mà ứa nước mắt, rồi thuật lại chuyện mình đã hiểu lầm người học sinh yêu ra sao với mọi người. Khổng Tử cũng gật gù tâm đầu ý hợp khi có được 1 học sinh đức độ, lễ nghĩa như Nhan Hồi.

Nhưng sau này, Nhan Hồi yểu mệnh, chết thật khi mới vừa 40 tuổi. Cái chết của Nhan Hồi làm Khổng Tử chua xót, đau khổ. Ông không cầm nổi đau thương, ngửa mặt khóc to lên rằng: “Trời đã diệt ta rồi! Trời đã diệt ta rồi!”.

Lời bàn:

Con người ta thường chỉ tin tưởng vào những gì mình tận mắt thấy. Tục ngữ có câu “Nhãn kiến vi thực” (mắt nhận ra thì mới là thật). Nhưng thói đời không như thế. Những thứ dù mắt thấy, tai nghe chưa chắc đã là sự thật. Mọi thứ thường có sự tình khúc mắc bên trong. Nếu chỉ nhìn bằng cặp mắt làm thịt này thì không tài nào liễu giải được chân tướng sự việc.

Khổng Tử nhận ra Nhan Hồi ăn vụng về cơm thì quả là 1 việc quá trái đạo lý. Bình sinh ông luôn dạy học sinh giữ giàng chữ lễ, kính trên nhường nhịn dưới. Bỗng dưng thấy người học sinh yêu làm 1 chuyện đáng mắc cỡ tương tự ắt không khỏi đau lòng, thất vọng. Nhưng Khổng Tử cũng ứng xử rất khéo léo. Ông không vội vàng quy kết, mắng phạt Nhan Hồi. Nếu ông không đủ nhẫn để cấp thêm 1 thời cơ cho người học sinh thì hẳn nhiên nỗi oan của Nhan Hồi sẽ chẳng bao giờ được giải.

Đền thờ Nhan Hồi ở Sơn Đông (Trung Quốc). Ảnh: Wikipedia.

Nồi cơm bẩn thỉu kia của Khổng Tử đã dạy người ta 1 bài học ăn thua về cách nhìn người, nhìn vật. Đừng thẩm định người khác qua hành động thiết kế, đừng nhìn nhận họ bằng con mắt thường. Muốn thấu hiểu họ, hãy nhìn bằng cái tâm. Sự từ bi phát xuất chân chính từ lòng thiện lương thẳm sâu bên trong giúp người ta có thể bao dong hết thảy, dù cho đó là quân thù.

ĐKN (st)