Bí ẩn kinh hoàng về sự lụi tàn của nền văn minh cổ đại Olmec

Một trong những nền văn minh điển hình được hình thành trong công đoạn từ năm 1.200 đến 400 trước Công nguyên là nền văn minh cổ đại Olmec. Ngày nay ta có thể sắm được những vết tích còn lại của cư dân Olmec ở địa bàn bờ biển phía nam vịnh Mexico, các bang Veracruz và Tabasco.

Nền văn minh Olmec được coi là văn hóa nguồn cội tại địa bàn Trung Mỹ, giả định Aztec được coi là nền văn minh nức danh ở Mexico thì Olmec đã có mặt trước đó đến cả 1.000 năm. Nhiều nền văn minh Trung Mỹ sau này đều chịu tác động từ nền văn minh Olmec. Vậy những người Olmec từ đâu tới và nền văn minh Olmec đặc sắc như thế nào?

Qua các di tích khảo cổ còn sót lại, các nhà nghiên cứu kỳ vọng có thể sắm ra lời giải cho sự khởi nguồn và biến mất bí mật của Olmec cổ đại.

Ảnh hưởng khắp Trung Mỹ

Trong cuốn Di sản văn minh Mesoamerican, đội ngũ các tác giả Robert M. Carmack, Janine Gasco và Gary H. Gossen (Đại học New York và California, Mỹ) đã chia sự hình thành lớn mạnh của địa bàn Trung Mỹ thành 5 quá trình: thời kì đồ đá, thời kì cổ xưa, thời kì hình thành, thời kì cổ điển và thời kì hậu cổ điển.

Một bức tranh cổ được ghép bởi 500 khối đá serpentine.

Theo đó, nền văn minh Olmec xuất hiện và lớn mạnh trong quá trình Hình Thành. Những cư dân Olmec nhanh nhất cư trú trong những ngôi làng nhỏ ở vùng đất rẻ, địa bàn bờ biển Mexico. Những chứng cứ khảo cổ tại San Lorenzo cho thấy người Olmec quá trình này đã chế tạo 1 số phương tiện sinh hoạt như bình, vò bằng đất nung để chuyên dụng cho sinh hoạt. Đến khoảng năm 1.200 trước Công Nguyên, nghệ thuật đúc tượng đá của cư dân Olmec đã đạt tới tay nghề cao.

Điển hình là những bức tượng đầu đá đồ sộ còn lưu lại cho tới hiện giờ. Trung tâm San Lorenzo của nền văn minh Olmec quá trình này được vun đắp với hàng nghìn nhà cửa, các công trình thủy lợi, đây có nhẽ là địa điểm chính trị và tín ngưỡng cấp thiết của người Olmec cổ đại.

Tới những năm 900-400 trước Công Nguyên, trọng điểm văn minh Olmec điển hình nằm ở đô thị Le Venta. Các cuộc khảo cổ đã sắm thấy những tượng điêu khắc đá với nhiều kích thước, cạnh đó là những khu chiêu an táng, nhiều vật dụng tùy táng và cả những chiếc mặt nạ bí mật.

Ngoài Le Venta, đã xuất hiện thêm hai địa bàn khác cũng trở thành các trọng điểm văn hóa Olmec lớn như San Jose Mogote nức danh với các khối điêu khắc cộng đồng quy mô lớn và Chatcatzingo với những hiện vật nghệ thuật mang tính tín ngưỡng bằng đá.

Tượng sinh đôi được sắm thấy ở El Azuzul.

Cũng ở công đoạn này, nền văn minh Olmec đã hình thành đơn vị nhà nước nguyên sơ và đã có sự liên kết với các địa bàn phụ cận qua hình thức thương nghiệp. Người Olmec cũng đã tiến hành những cuộc chinh phạt, thống trị và kinh doanh với những cương vực xung loanh quanh.

Vào cuối quá trình Hình Thành khoảng đầu Công Nguyên, trọng điểm Cuicuilco xuất hiện thay thế cho các trọng điểm văn minh hình thành từ quá trình đầu. Những người dân Olmec tại Cuicuilco đã xây kim tự tháp nhanh nhất tại châu Mỹ với hình trạng nhiều tầng hình tròn chồng lên nhau.

Những nhà nghiên cứu cho rằng vào thời điểm lớn mạnh cao nhất, có đến 20.000 người đã sống ở đô thị Cuicuilco. Vì 1 bởi vì bí mật nào đó, đô thị này lụi tàn vào khoảng thế kỷ thứ 1 sau Công Nguyên và nhịn nhường chỗ cho nền văn minh Teotihuacan, còn được gọi là đô thị của những vị thần (đã đăng trên ANTG Cuối tháng số 186, 2-2017)

Một trong những thành quả văn hóa nhận thức điển hình của người Olmec là lịch pháp thổ dân vùng Trung Mỹ. Ở quá trình Hình Thành, cư dân cổ đại vùng Trung Mỹ dùng tới ba bộ máy lịch khác nhau gồm thánh lịch, dương lịch và loại thứ ba là sự phối hợp cả 2 loại trên. Thánh lịch hình thành từ sự phối hợp tuần hoàn của 2 vòng, 1 vòng gồm 13 chữ số và 1 vòng gồm 20 tên của các vị thần… bởi vậy 1 năm có tới 260 ngày với tên gọi hoàn toàn khác nhau.

Dương lịch cổ Trung Mỹ có 18 tháng, mỗi tháng dài 20 ngày và 5 ngày biệt lập… tổng cộng là 365 ngày, gần giống với lịch hiện đại chúng ta dùng hiện giờ. Loại thứ ba là sự phối hợp của thánh lịch và dương lịch, tạo bởi các vòng chu kỳ, mỗi vòng dài tới 52 năm…

Olmec cũng được coi là nền văn minh nhanh nhất ở Trung Mỹ lớn mạnh bộ máy chữ viết. Những di tích khảo cổ ở San Lorenzo đã sắm thấy những phiến đá cổ được cho là chứa văn bản của người Olmec. Những chữ tượng hình này được khắc theo lối hàng ngang với 28 biểu trưng khác nhau, khác với bộ máy chữ viết theo chiều dọc của các nền văn minh khác cùng địa bàn.

Những tác phẩm nghệ thuật bí mật và giả thuyết

Cùng với lịch pháp, chữ viết, kiến trúc vun đắp… người Olmec cổ đại còn diễn đạt kỹ năng điêu khắc tay nghề cao qua những chiếc mặt nạ đá, đầu đá đồ sộ được sắm thấy hiện giờ.

Matthew Stirling cùng cộng sự đã phát hiện ra những bức tượng đầu đá đồ sộ, chứng cứ của nền văn minh Olmec.

Có tới 17 chiếc đầu đá đồ sộ nằm tản mác trên khắp cương vực Mexico, chúng cao từ 1~3 mét và nặng tới 50 tấn. Những chiếc đầu đá nức danh này được sắm thấy qua cuộc thám hiểm của Matthew Stirling, William Duncan Strong, Clarence Wolsey Weiant vào năm 1938 tại vùng đất Tres Zapota. Kết quả sớm nhất của cuộc thám hiểm chỉ là những phiến đá cổ xưa, tác phẩm điêu khắc và cả tượng tín ngưỡng…

Chỉ tới khi đoàn thám hiểm của Weiant vào sâu hơn trong rừng thì họ mới phát hiện ra chiếc đầu đá nhanh nhất cao 1,8m và tuần tự sắm được 16 chiếc đầu đá đồ sộ nữa tại các địa điểm khác.

Những chiếc đầu đá của nền văn minh Olmec biểu đạt khuôn mặt người đàn ông trưởng thành với đôi mắt xếch, mũi tẹt và má phệ, gần giống với đặc điểm chung của người dân vùng Veracruz và Tabasco. Biểu cảm trên khuôn mặt của đầu đá cực kỳ sinh động và tuyến đường nét tinh xảo.

Pho tượng người đàn ông với trang phục được chạm khắc tinh xảo.

Các nhà nghiên cứu cho rằng những đầu đá đồ sộ này biểu đạt các vị thủ lĩnh người Olmec hoặc cầu thủ khi tham dự game bóng đá và bị hành hình quá trình đó. Những chiếc đầu đá đồ sộ này được tạo từ đá bazan nguyên khối và được chuyển từ mỏ đá đến 1 địa điểm cách đó chừng 300km.

Theo tính toán, cần đến 1.500 người để chuyển những khối đá này với thời kì chừng 3, 4 tháng. Người cổ đại Olmec cũng khắc ra những mặt nạ đá, được chế tạo từ đá serpentin cao chừng 13cm và có đặc điểm tương tự khuôn mặt của đầu đá đồ sộ.

Việc phát hiện ra những chiếc đầu đá đồ sộ đã làm dấy lên cuộc bàn cãi về nguyên cớ của người Olmec. Có giả thuyết cho rằng, với đôi môi dày, mũi to, mặt mỏng là đặc điểm của người châu Phi, và những người Olmec chính là người châu Phi tới định cư tại châu Mỹ.

Tảng đá cổ phủ đầy rêu xanh có dấu vết chữ viết của người cổ đại Olmec.

Nhưng các nhà nhân chủng học lại cho rằng những nét mặt tương tự là do việc chạm khắc bằng phương tiện thô sơ rất cạnh tranh tạo nên. Một giả thuyết nữa được đưa ra là người Olmec có nguyên cớ từ người Trung Quốc cổ đại. Những nhà nghiên cứu cho rằng chiếc mặt nạ ngọc bích của người Olmec có bắt mắt nghệ thuật giống với bắt mắt nghệ thuật thời nhà Thương, Trung Quốc …

Tuy nhiên, vẫn chưa có chứng cứ khảo cổ nào chứng tỏ người Trung Quốc cổ đại có đã có mặt tại châu Mỹ. Những nghiên cứu y khoa hình thể vừa mới đây còn cho thấy, mẫu sọ người Olmec trùng khớp với kích cỡ và đặc trưng của người phương Tây.

Cũng giống như nhiều nền văn minh cổ đại địa bàn Trung Mỹ khác, Olmec lớn mạnh ranh con và lụi tàn 1 cách đầy bí mật. Đã có nhiều giả định được đưa ra như về thiên tai, dịch bệnh, nội chiến hoặc bị xâm lăng… nhưng đều chưa có hạ tầng kỹ thuật để khẳng định.

Chỉ biết 1 điều kiên cố rằng những người Olmec cổ đại thực thụ là những người chủ nhanh nhất tại Trung Mỹ với những công trình kiến trúc, điêu khắc đặc sắc và tác động văn hóa mạnh mẽ tới các nền văn minh sau này.

Theo Hoàng Ngọc/ANTG