Thời của “văn hóa online”: Chúng ta đã ác như thế nào?

“Tôi biết rằng khi lời kêu gọi tôn trọng nhân phẩm của những người bị xã hội hất hủi cất lên, nó có thể bị thách thức, bị ghét”, TS. Đặng Hoàng Giang san sẻ khi đề cập về chủ đề trong cuốn sách mới của mình – Thiện, ác và Smartphone…

Sự xấu xí, hể hả được… “lột trần”

Có điểm gì chung giữa Hồ Ngọc Hà- ca sĩ, Dương Tường- dịch nhái, Nhâm Tiến Dũng và Nhâm Thị Hồng Phương – doanh nhân, Lê Thị Đông Phương và Nguyễn Lê Thiên Lý- bảo mẫu, T. – nữ sinh trung học, và Đặng Hoàng Giang, chuyên gia nghiên cứu tăng trưởng, cũng chính là tác nhái cuốn sách Thiện, Ác và Smartphone? Bởi đầy đủ họ, bất chấp sự dị biệt về tuổi tác, ngành… dều dã từng là nạn nhân của những cơn bão trên mạng.

Làm nhục công cộng là hiện tượng có lịch sử cả ngàn năm. Nhưng hiện giờ, với sự hỗ trợ của kỹ thuật, sự hạ nhục được nâng lên 1 tầm cao vượt bậc: sức lan tỏa kinh người, ai cũng tham dự nhưng lại có được vị trí “không liên đới”.

Còn hơn cả tạp chí và ti vi lá cải truyền thống của cuối thế kỷ 20, mạng xã hội có năng lực liên minh 1 cách tài ba sự chật chội của tỉnh lẻ, nơi người ta bị soi mói, theo dõi, chào xáo, đặt chuyện, với sự ẩn danh của 1 siêu thành thị. Và vết nhơ đối với người nhục mạ là vĩnh viễn, vì hung tàn thay, kỹ thuật đã xóa bỏ ranh giới về thời kì và địa lý.

Có vẻ như văn hóa mạng đã tạo ra 1 sự hồi sinh cho hiện tượng hạ nhục. Ngày nay tôi và các bạn không bắt người ngoại tình đứng kiểm điểm trước toàn cơ quan nữa, không bắt thanh niên đeo biển “Thích nhảy” diễu thị trấn nữa, nhưng trên mạng thì những hành động tương tự đang xảy ra mỗi ngày, với chừng độ bạo lực gay gắt và quy mô rộng lớn hơn rất nhiều, và với những duyên cớ cực kỳ nhiều hình thức.

Trước kia người ta chỉ đánh đòn con gái chửa trước cưới ngoài chợ, giờ đây người ta chẳng những đánh người trộm chó mà còn quay video và đưa lên mạng để hàng triệu người có thể xem và “like”. Công nghệ giúp sức để sự tàn bạo, vô cảm, cộng với sự ham thích, tò mò chứng kiến bạo lực và cảm giác mình đại diện cho chính nghĩa được nhân lên gấp bội, chứ không chỉ gói gọn trong 1 góc làng hay con thị trấn…

Tại sao hiện giờ người ta tiện lợi like, share và conment độc địa? Vì con người vốn hiếu kỳ và thích tàn bạo để nháii khuây, và Internet cho họ điều kiện xuất sắc để làm cho điều đó: vừa được ngồi bậc nhất để xem “hành quyết” nhưng bản thân vẫn không “dính máu”. Chiếc điện thoại đã trở thành 1 vũ khí lý tưởng để relax bằng bạo lực, để báo thù, giày xéo nhân phẩm người khác…

Hình minh họa

Ai đó sẽ đề cập, chỉ là ngôn từ thôi mà! Nhưng ngôn từ bạo lực có thể gây ra đổ máu thật. Cô bé T. bị tung clip sex đã tự tử chỉ vì cô thích thế, hay vì chính những nhát like và share, cùng những những lời bình chớt nhả hoặc hung tàn trút xuống đầu cô, “Hàng ngon thế!”, “Bán dâm giỏi”, “Chết đi đồ hư hỏng”? Và từ ngôn từ bạo lực đi tới hành động bạo lực là câu chuyện đã được thực tiễn chứng minh.

Tác nhái cũng chỉ ra khởi thủy của những hiện tượng này, không phải là điều gì mới mẻ đột ngột: sự cuồng tín, sự thiếu vắng năng lực thấu cảm, sự chơ vơ, cheo leo của cái tôi tư nhân, tuy vậy trong thời đại kỹ thuật, khi người ta chỉ kết nối nhau qua những “avatar”, thì những điều này càng được khuếch đại lên hơn bao giờ hết.

“Chúng ta tưởng rằng hiện giờ mình văn minh hơn nhưng thực ra với ảnh hưởng của mạng xã hội, nó đã động viên, chạm vào những cái xấu xí ở bên trong mình. Với kỹ thuật ấy, tôi và các bạn đã quay ngược quay lại, sự bất nhân còn kinh khủng hơn cái thời mà người ta lôi những cô gái chửa trước cưới ra chợ để đánh đòn.

Trong khi đó, tôi và các bạn lại rất hỉ hả, vui sướng trong chuyện cô bảo mẫu Thiên Lý bị phạt tù, lôi đó ra làm cho trò đùa trên mạng mà tôi và các bạn không biết được đằng sau là số mệnh 1 cô gái 19 tuổi. Rồi đến tối, tôi và các bạn xoa tay đi ngủ và quên mất là mình đã vô lương như thế nào”. “Công nghệ, sự tách biệt giữa mình và nạn nhân, sự ẩn danh làm cho tôi và các bạn quên mất người kia là 1 con người và nó làm tôi và các bạn không kìm giữ những nhân tố xấu xí trong mình”.

Nói về duyên cớ của sự độc ác, TS Giang khẳng định có những cảnh ngộ nhất mực kích hoạt sự độc ác. Người ta tàn bạo bởi vì người ta nghĩ rằng mình đại diện cho chính nghĩa. Anh đưa ra ý niệm về hai loại độc ác: độc ác mang tính công cụ và độc ác mang tính xuất sắc. “Một kẻ hãm hiếp con gái vì căm tức con gái (độc ác mang tính xuất sắc) sẽ tàn bạo hơn rất nhiều người hãm hiếp chỉ vì người ta không kiểm soát được nhu cầu của mình (độc ác mang tính công cụ)”.

Bàn về ngọn ngành của sự độc ác, TS Trần Ngọc Hiếu, nháing sư khoa Ngữ Văn, Đại học Sư phạm Hà Nội đề cập: “Có 1 điều làm cho tôi nghĩ suy thêm, đó là vì sao tôi và các bạn lại hể hả hòa nhập vào công lý đám đông. Chúng ta có cảm giác rằng hình như sự công bằng trong xã hội là chưa đủ. Chúng ta thiếu niềm tin vào công bằng xã hội, nên tôi và các bạn phải quan tâm tới hình thức mà tác nhái đã đề cập trong cuốn sách là “chủ nghĩa tự xử””.

Có thể đơn cử như ví dụ về đám cháy 1 quán karaoke ở Hà Nội tháng 9 năm 2016, có bức ảnh 1 nữ viên chức chạy ra ngoài che mặt bằng chiếc áo lót thấm nước lan truyền trên mạng. Ấy thế mà, thay vì việc nhìn nhận cô gái có cách xử lí cảnh huống sáng tạo thì người ta lại đưa ra những lời bình ác ý về nhân phẩm, miệt thị tư cách và mặc định cô là kĩ nữ.

Tử tế… không đắt đỏ

Cái “Ác” mà Đặng Hoàng Giang muốn người đọc hiểu, bản tính là 1 sự hạ nhục nạn nhân mang tính cộng đồng, được trình bày ngay từ những thời xa xưa, thời của việc dẫn nháii tù nhân đi trên tuyến đường thị trấn, cho tới thời nay, những người đọc sẵn sàng tiêu dùng ngôn từ hiểm độc để miệt thị kẻ mà họ cho là đáng khinh.

Tác nhái cho rằng, việc “ném đá” tư nhân của cả cộng đồng bắt nguồn từ “tâm lý đám đông”. Bảy bước đi của căm tức khởi đầu từ sự tụ tập của những người căm tức lại với nhau, sau đó họ cùng hạ nhục đối tượng mà họ căm tức bằng ngôn từ của chính họ, “căm hận tưới tắm căm hận” để rồi tiêu tiêu dùng bạo lực với đối tượng bị căm tức, phá hủy và quy định số mệnh của nạn nhân đó.

Không dừng nháing nháii về việc vì sao tôi và các bạn lại căm tức, thể hiện của căm tức, tác nhái còn chỉ ra con tuyến đường từ giã văn hóa hạ nhục làm tôi và các bạn trở thành những “cái cây xanh mát để người khác tới bên trú ẩn”. Đây cũng là phần hay nhất của cuốn sách, đó là hướng tôi và các bạn đến “công trình trắc ẩn”.

Đây là “công trình” không phải ngày 1, ngày hai mà là công trình cả đời của mỗi con người. Dự án trắc ẩn là cách mỗi con người học để miễn thứ, để bao dong hơn, tiêu dùng sức mạnh của sự điềm tĩnh và sự vững vàng của lòng trắc ẩn. Đặng Hoàng Giang muốn nhắn nhủ tới những người đang tham dự mạng xã hội về thái độ phê bình mà không mạt sát, lên án nhưng không nhục mạ.

Thượng tôn luật pháp vẫn tôn trọng nhân phẩm của con người. Thấu cảm, rộng lượng hướng tới 1 xã hội tốt đẹp hơn thay vì trừng trị thảm khốc. Đây chính là “Thiện” mà tác nhái muốn hướng tới.

Ở phần sau của cuốn sách, tác nhái Đặng Hoàng Giang nhấn mạnh sức mạnh của sự điềm tĩnh, năng lực chủa quản cơn giận, bắt buộc phê bình nhã ý, không tiêu tiêu dùng tiếng đề cập bạo lực, từ đó gợi ý suy ngẫm về sự đàng hoàng, lòng rộng lượng, lòng trắc ẩn, tinh thần về nhân phẩm con người, không coi 1 hành động sai là đầy đủ con người của người vi phạm.

Ở tầm vĩ mô, tác nhái khuyến khích xã hội có những lễ thức tẩy rửa tội lỗi cho người phạm chuẩn, để họ quay lại là 1 công dân thường ngày, như là 1 thể hiện của “công lý bình phục”, chứ không phải “công lý trừng trị”.

“Cuộc đời vất vả, nhưng nó không phải là chẳng thể kham nổi. Cuộc đời trở thành dễ thở hơn, thậm chí đáng sống, khi tôi và các bạn có người khác. Tử tế, đặc thù từ những người xa lạ, giúp tôi và các bạn bớt chơ vơ, mang lại cho tôi và các bạn sự ấm áp và niềm động viên để đi qua thế cục. Tử tế không đắt đỏ, mặc dầu có tiền cũng không mua được nó.”

Đó là con tuyến đường để thoát khỏi hiện tượng hạ nhục, thoát khỏi bạo lực trong hành vi và trong ngôn từ trong xã hội. Công lý không được vun đắp khi người ta giày xéo lên nhân phẩm của người khác. Thượng tôn luật pháp không được vun đắp khi đám đông ra tay trừng trị trong sự cuồng nộ. Gia đình, nhà trường, cộng đồng sẽ bị phá huỷ khi người ta không chuyển hóa được phản ứng.

Trong thế kỷ 20, tôi và các bạn đã quay cuồng quá nhiều trong những cơn dán nhãn, căm hận, gọi tên quân thù. Cái mà tôi và các bạn cần giờ đây là sự điềm tĩnh, năng lực lắng nghe và thấu cảm với người khác, và sự mạnh mẽ để miễn thứ, TS Đặng Hoàng Giang đãi đằng.

Theo Miên Thảo/PLVN