Hát sử thi trên nương rẫy cho nguôi nỗi nhớ
Sử thi đang bị mai 1 bởi cuộc sống tiên tiến, giới trẻ không mặn mà và đại phòng ban họ nghĩ vật chất là cốt yếu. Trong các cuộc thi của thị xã, tỉnh những bài hát sử thi đưa vào rất ít.
Đến thôn Jút1, xã Ia Drê, thị xã Ia Grai (Gia Lai) trên con các con phố quành buổi chiều nắng. Không dễ hỏi được nhà già Ksor Sép, người hát sử thi hay có tiếng, 1 phần vì người DTTS thường lấy tên người con đầu để gọi tên người cha. Hỏi 1 số thanh niên biết ai trong bản biết hát sử thi không, chúng tôi nhận được những cái lắc đầu, có người hỏi trái lại “hát sử thi là cái gì ?”.
Được sự hướng dẫn của trưởng thôn Jút 1 – Puih Bing, đợi đến 5h chiều, già Sép (60 tuổi) lùa đàn bò về cùng câu hát vui nhộn. Thấy người lạ, già Sép hỏi: “Các anh đến mua áo thổ cẩm à? Người trong bản bán hết rồi, mình còn 1 cái mặc đi hội thôi, không bán nó đâu. Trời tối rồi, các anh về đi”. Sau khi được trưởng thôn huấn luyện rằng chúng tôi muốn về để nghe hát sử thi, khuân mặt nhăn nhó lúc đầu của già Sép bỗng nở nụ cười đôn hậu. Biết có bầu bạn, già Sép liền đi lấy bình rượu cần ủ góc bếp đãi khách.
Vít vài cần rượu, già Sếp hỏi chúng tôi muốn nghe bài gì, bấm đầu ngón tay, già liệt kê hát sử thi về quật cường, về phong tục, hát về ái tình lứa đôi. Chúng tôi tiếp lời của già là muốn nghe bài hát về ái tình lứa đôi. Trước khi hát, già Sép yêu cầu tôi phải uống chung ca rượu với ông cùng bởi vì “khi hát phải uống rượu cái giọng nó mới ngọt được, tim sẽ không sợ mà đập nhanh” – Già Sếp san sớt kinh nghiệm.
Kết thúc bài hát nhắc cthị xã tình đẹp về cặp đôi trẻ yêu nhau chỉ bằng ánh mắt buổi hoàng hôn đi suối, già Sép nhắc: Lâu rồi không ai nghe mình hát cả. Ngày xưa, trong làng nhiều người hát sử thi hay nhưng đã theo Yàng hết rồi, chỉ còn lại 3 người. Lúc nhỏ, mình nghe trong câu hát của cha có tình người, phải sống tốt với nhau, mình thích hát sử thi từ đó. Khi điện chưa về làng, trong các lễ hội như bến nước, lúa mới,… mình hát suốt đêm cho bọn trẻ ngồi quanh co đống lửa nhà rông nghe, bọn trẻ thích lắm. Điện lưới về, bọn trẻ chỉ biết đi kiếm tiền ăn nhậu, có khi loạn đả.
“Tại những buổi lễ ở nhà rông, mình nhắc những đứa nhỏ phải học hát sử thi để những người đã chết vui cái bụng, cũng để biết cách trồng cây lúa, cây ngô nhưng không ai chịu học. Bây giờ mình chỉ biết hát lúc làm cho rẫy, đi chăn bò cho đỡ nhớ thôi” – Già Sép tâm can.
Già Ksor Sép hát sử thi cho vợ và con trai nghe
Có mai 1 khi cất sử thi trong sách?
Giữa cái nắng của những ngày mùa khô, trong căn nhà tôn vách ván xung quanh co. Già Y K’rang (SN 1907), ở Pi Nao, xã Nhân Đạo (Đắk R’lấp) được xem là “báu vật sống” của người M’nông về nhạc cụ, dân ca, sử thi. Già Y K’rang nhắc say sưa về sử thi, về văn hóa truyền thống dân tộc M’nông. Cái nhà phải có bếp lửa mới được, nên già không ở trong ngôi nhà xây mà luôn xuống ngôi nhà mái tôn có vẻ trợ thì này để sống. Sử thi cũng như bếp lửa ở giữa nhà ngày ngày vẫn sưởi ấm và sẵn sàng bùng cháy khi có dịp. Trong cái không gian của bếp lửa, cách sắp xếp phương tiện, đồ dùng sinh hoạt mỗi ngày luôn gợi nhớ, tạo chất xúc tác để già nhớ và hát nhắc sử thi. Bây giờ, ở cái tuổi “thất thập cổ lai hy”, nhưng sự trằn trọc về sử thi, về văn hóa truyền thống dân tộc mình như đi vào tâm thức của già. Già vẫn thường nhắc với con, với cháu: “Mấy cháu không chịu học, không chịu hấp thu mai này ông mất không còn ai nối tiếp và lưu giữ văn hóa truyền thống nữa”.
Giữa bề bộn cuộc sống, có những nghệ nhân vẫn lặng thầm lưu giữ sử thi. Già Y Kai (SN 1941) ở bon Yun Yúh, xã Đức Minh (Đắk Mil) là 1 trong những người như thế. Khi hỏi về sử thi, già nhắc về những quãng thời kì học và hát sử thi với ánh mắt ánh lên niềm kiêu hãnh. Bắt đầu học sử thi từ hồi 15 tuổi và đến năm 40 tuổi, già đã thuộc khoảng 40 bài sử thi truyền thống dân tộc. Ngày xưa chỉ học sử thi bằng cách truyền mồm, già cũng không được học hành nhiều nên chỉ biết đọc mà không biết viết.
Ông Siu Hrin – Trưởng thôn Brel, xã La Drê, thị xã La Grai (Gia Lai) cho biết: Khoảng 20 năm trước, số người hát sử thi trong thôn rất nhiều. Đến nay, người hát sử thi trong thôn chỉ còn 3 người, tuổi đã trên 60. Hát sử thi không chỉ là cầu nối tình cảm mà còn giúp lớp trẻ có tri thức về văn hóa, trồng trọt,… nhưng lớp trẻ không muốn nối tiếp. “Cũng vì bởi vì này mà những người già hát sử thi còn lại thường tập kết trò cthị xã, uống rượu hát cho nhau nghe. Các già nhắc với tôi, họ sẵn sàng dạy không tính tiền nhưng khi bàn với người dân, không ai theo học cả” – Ông Hrin nhắc.
Theo ông Lê Xuân Thái – Chuyên viên phòng VH&TT thị xã Ia Grai, hát sử thi nguy cơ mai 1 rất cao bởi việc giữ gìn gặp nhiều bất cập: người hát ít đi, không gian giúp họ biểu lộ không còn. Chủ yếu hát sử thi được truyền bằng mồm, người trước truyền lại, người sau thêm bớt 1 đôi từ, nội dung bài hát sẽ biến đổi. “Hát sử thi chẳng thể duy trì đa dạng vì thiếu không gian và nơi nhắc, khi mà người nghe là lớp trẻ lại không mặn mà. Tôi đã tham vấn đan xen việc doanh nghiệp các hoạt động liên hoan cồng chiêng, tạc tượng nhà mồ, diễn xướng nhạc cụ với nhắc khan để vực dậy loại hình này”, ông Thái nhắc.
Ông Phan Xuân Vũ – Giám đốc Sở VHTT&DL cũng băn khoăn khi cất những bài hát sử thi ở trong quyển sách dày cộm. Ông Vũ nhắc: “Để giữ gìn, nhà nước có chính sách tổng thể là sưu tầm, biên chép, thu thanh và in thành sách các bài nhắc khan để đưa vào các trường nội trú. Riêng tỉnh Gia Lai cũng không có chính sách cụ thể để giữ gìn hát sử thi. Những người hát giả sử đủ điều điện thì được xác nhận nghệ nhân nhưng hàng tháng cũng không có chế độ gì” – Ông Vũ nhắc.
Già Ksor Sép hát sử thi về tập quán người Tây Nguyên
Theo LÊ NHUẬN/BaoDansinh
Trả lời